معمولاً وقتی صحبت از عقل می شود، اولاً همه خود را عاقل می‌دانند و کمتر کسی است که بگوید عقل دیگری نسبت به من بیشتر است. ثانیاً عاقل بودن را با سایر ویژگی‌ها نشان می‌دهند، مثلا کسی که زرنگ است، هوش اقتصادی دارد، هوش ریاضی دارد، هوش هیجانی دارد و... اینها را عاقل حساب می‌کنند. 

یک شوخی هم می‌کنند که تنها چیزی که بین همه مردم به طور مساوی تقسیم شده و عدالت برای آن رعایت شده، عقل است چون هیچ کس نمی‌گوید که من اعتراض دارم، عقل دیگری بیشتر از من است! 

امروزه برای هر چیزی یک پرسشنامه ایجاد شده است، به خصوص در حوزه های توسعه فردی و شغلی؛ مثلا تست سنجش هوش هیجانی، تست رغبت سنجی شغلی هالند، تست دیسک و...؛ و در بین اینها پرسشنامه‌ای برای سنجش عقل نیست!!!! اصلا مگر عقل را هم می توان سنجید؟ معلوم است که همه عاقل هستیم.

حالا بیایید به پرسشنامه زیر نگاهی بیندازیم: (به هر سوال نمره دهید. برای هر گزینه یک طیف عددی مشخص شده است که می توانید شدت و ضعف آن گزینه را با اعداد مشخص کنید)

سوالات سنجش عقل:

1- دیگران از من امید خیر دارند. (خیر و نیکی ام به بقیه می‌رسد)

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

2-  بدی من به دیگران نمی‌رسد و از بدی من در امان هستند.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

3- اگر خوبی و خیر کوچکی نسبت به من شود، آن را بسیار و بزرگ می‌شمارم.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

4- اگر خوبی یا خیری به دیگران رساندم، آن را اندک و کوچک می‌دانم.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

5- هر چه حاجت و کمک از من بخواهند، خسته و بی حوصله و دلتنگ نمی‌شوم.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

6- در تمام عمرم از دانش طلبی خسته نمی شوم و همیشه به دنبال یادگیری هستم.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

7- فقر در راه خدا برایم از توانگری در غیر راه خدا محبوب تر است.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

8- خواری در راه خدا از عزت با دشمنان خدا برایم محبوب تر است.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

9- گمنامی برایم بهتر است تا اینکه شهرت داشته باشم و همه مرا بشناسند.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

10- هر کسی را که می بینم با خودم می گویم که او از من بهتر و باایمان تر است.

• همیشه (9 تا 10)
• اغلب اوقات (7 تا 8)
• گاهی (5 تا 6)
• به ندرت (3 تا 4)
• هیچ وقت (0 تا 2)

این دیگر چه جور پرسشنامه ای بود؟ اصلا چه مبنایی داشت؟ این سوالات چه ربطی به عقل داشت؟

در گوشه‌ای از صحن امام رضا (علیه السلام) مشغول قدم زدن بودم که بر روی یکی از دیوارها این حدیث را خواندم. در حقیقت این 10 ویژگی، ویژگی های انسان عاقل از نگاه امام رضا (علیه السلام) است.

 امام رضا (علیه السلام)

لا یَتِمُّ عَقْلُ امْرِء مُسْلِم حَتّى تَکُونَ فیهِ عَشْرُ خِصال:

1. أَلْخَیْرُ مِنْهُ مَأمُولٌ.
2. وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ.
3. یَسْتَکْثِرُ قَلیلَ الْخَیْرِ مِنْ غَیْرِهِ،
4. وَ یَسْتَقِلُّ کَثیرَ الْخَیْرِ مِنْ نَفْسِهِ.
5. لا یَسْأَمُ مِنْ طَلَبِ الْحَوائِجِ إِلَیْهِ،
6. وَ لا یَمَلُّ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ طُولَ دَهْرِهِ.
7. أَلْفَقْرُ فِى اللّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنى.
8. وَ الذُّلُّ فىِ اللّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْعِزِّ فى عَدُوِّهِ.
9. وَ الْخُمُولُ أَشْهى إِلَیْهِ مِنَ الشُّهْرَةِ.
10. لا یَرى أَحَدًا إِلاّ قالَ: هُوَ خَیْرٌ مِنّى وَ أَتْقى. (+)

تحف العقول عن آل الرسول علیهم السلام  ,  جلد۱  ,  صفحه۴۴۳

عقل شخص مسلمان تمام نیست، مگر این که ده خصلت را دارا باشد:

1. از او امید خیر باشد.
2. از بدی او در امان باشند.
3. خیر اندک دیگری را بسیار شمارد.
4. خیر بسیار خود را اندک شمارد.
5. هرچه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود.
6. در عمر خود از دانش طلبی خسته نشود.
7. فقر در راه خدایش از توانگری محبوبتر باشد.
8. خواری در راه خدایش از عزت با دشمنش محبوبتر باشد.
9. گمنامی را از پرنامی خواهانتر باشد.
10. احدی را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.